Pobieranie opłat półkowych jest bezprawne

Uchwała SN z dnia 19 sierpnia 2009 r. (sygn. III CZP 58/09)

 

W uzasadnieniu wyroku z dnia 26 stycznia 2006 r. II CK 378/2005 Sąd Najwyższy uznał, że art. 18 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Tekst jednolity: Dz. U. 2003 r. Nr 153 poz. 1503 ze zm.: dalej: u.z.n.k.) nie jest przepisem szczególnym, wyłączającym generalnie możliwość stosowania do praktyk nieuczciwej konkurencji przepisów ogólnych kodeksu cywilnego, regulujących wadliwość czynności prawnych. Przepis ten zawiera dodatkowe instrumenty ochrony przed metodami nieuczciwej konkurencji oraz sankcje za jej praktykowanie, które uzupełniają katalog środków tradycyjnych, przewidzianych w tej mierze w kodeksie cywilnym dla wadliwych czynności prawnych. Sąd Najwyższy przyjął w konsekwencji, że umowa zastrzegająca pobieranie dodatkowych opłat za przyjęcie towarów do sprzedaży, innych niż marża handlowa, jest nieważne, jako sprzeczna z art. 58 § 2 k.c.

 

W wyroku z dnia 12 czerwca 2008 r. III CSK 23/2008 przyjęto z kolei, że dla uznania, iż zastrzeganie w umowie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży stanowi delikt nieuczciwej konkurencji określony w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., nie ma decydującego znaczenia sama prawna skuteczność towarzyszących umowie sprzedaży tzw. porozumień marketingowych. W tej sytuacji zatem art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. stwarza samodzielną podstawę domagania się wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści.

 

Pierwszy z ww. poglądów wyrażony został na tle stanu faktycznego powstałego w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, w którym zachowanie polegające na zastrzeganiu lub pobieraniu opłat innych niż marża handlowa nie było stypizowane jako czyn nieuczciwej konkurencji. Sąd Najwyższy, uznawszy takie działanie za stanowiące nieuczciwą praktykę handlową poszukiwał podstaw prawnych pozwalających na pozbawienie podmiotu dopuszczającego się takich nagannych zachowań uzyskanych z tego tytułu korzyści. Dlatego też kwalifikował owe zachowania jako sprzeczne z dobrymi obyczajami (art. 3 u.z.n.k.) i szerzej - z zasadami współżycia społecznego, co prowadziło do wniosku, że czynność prawna zastrzegająca pobieranie takich korzyści jest bezwzględnie nieważna (art. 58 § 2 k.c), a tym samym pozwanemu w tamtej sprawie nie przysługiwały w stosunku do powoda żadne roszczenia z tytułu przewidzianej w umowie opłaty za tzw. „otwarcie” (powszechnie określana jako „półkowe”) i zgłoszenie ich w procesie w formie zarzutu potrącenia nie mogło być skuteczne.

 

Po wejściu w życie ustawy nowelizującej (ustawa z dnia 5 lipca 2002 r. o zmianie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz. U. 2002 r. Nr 126 poz. 1071) nie ulega już wątpliwości, że tego rodzaju zachowanie stanowi delikt z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., oraz, że również takiego deliktu dotyczy sankcja określona w art. 18 ust. 1 pkt 5. Orzeczenie wydane w drugiej z przytoczonych spraw dotyczyło stanu faktycznego zaistniałego na tle nowego stanu prawnego i w tym nowym stanie prawnym Sąd Najwyższy nie widział już potrzeby sięgania do ogólnych przepisów kodeksu cywilnego dotyczących ważności czynności prawnych, skoro sam art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. stwarzał dostateczną wystarczającą podstawę do dochodzenia przewidzianych w nim roszczeń. Stanowisko to należy podzielić, jakkolwiek przeciwko możliwości stosowania powołanego wyżej przepisu przemawiać może zawarte w nim odesłanie do zasad ogólnych, dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia.

 

W ocenie Sądu Najwyższego w obecnym składzie dopuszczalne jest jednak dochodzenie ochrony na podstawie art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. bez potrzeby sięgania do konstrukcji nieważności umowy z następujących względów: 

• wykładnia systemowa art. 18 u.z.n.k. - regulacja szczególna w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego,
• przepisy szczególne mogą wyłączać stosowanie art. 58 k.c. - skutki określonych zachowań można oceniać odrębnie, bez potrzeby sięgania do ogólnych przepisów o nieważności umowy,
• fakt popełnienia czynu nieuczciwej konkurencji zastępuje przesłankę braku podstawy prawnej, o której mowa w art. 405 k.c.,
• wykładnia celowościowa art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. - możliwość dochodzenia roszczenia o zwrot bezpodstawnie uzyskanych korzyści, pozbawienie podmiotu popełniającego czyn nieuczciwej konkurencji uzyskanych z tego tytułu korzyści, bez potrzeby poszukiwania jakichś innych, ogólnych rozwiązań,
• roszczenie z art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. nie może być utożsamiane z wynikającym z umowy sprzedaży roszczeniem o zwrot ceny.   

Źródło: Sąd Najwyższy